Het lijkt misschien alsof de grootste problemen een beetje voorbij zijn. Maar volg je het nieuws over de personeelstekorten, dan blijkt de situatie vaak nog altijd schrijnend. In de bouw heeft bijvoorbeeld nog altijd 80% van de ondernemers er last van (met toenemende kans op ongevallen), net als velen in de horeca, de kinderopvang, de accountancy, de huisartsen of bij gemeenten. Het Zuyderland-ziekenhuis moest vorige week zelfs nog bekend maken de acute zorg voor maanden te sluiten vanwege personeelstekort. Het aantal vacatures staat al 3 jaar lang op recordniveau, en de alom verwachte daling lijkt maar niet in te zetten.
Personeelstekorten kun je tegenwoordig overal tegenkomen. Bij een zwembad, GAMMA, operatiekamer of rechtbank die gesloten is: steeds vaker wordt het argument aangehaald dat personeel gewoon niet te vinden is, en daarom de deuren dicht moeten blijven. Ooit waren het uitzonderingen, nu zijn het dagelijkse realiteiten. Nederland kampt dan ook met een structureel tekort aan arbeidskrachten – en het einde is nog lang niet in zicht, schrijft Barbara Baarsma, de bekende hoofdeconoom van PwC, in het meest recente nummer van ESB. ‘Dit is geen tijdelijk fenomeen, maar een fundamentele uitdaging voor de komende decennia.’
Maatschappelijke ambities
‘Veel (publieke) taken zoals zorg, onderwijs, kinderopvang en veiligheid komen onder druk te staan door de aanhoudende krapte’, zo haalt ze een rapport van de SER aan. En dat rapport was dan zelfs nog geschreven in een tijd vóórdat Defensie besloot zijn personeelsbestand te willen vergroten naar misschien wel 200.000 medewerkers, een nieuwe aanslag op de dus toch al krappe arbeidsmarkt. Want ook elders zijn er veel (maatschappelijke) ambities, zoals een zwaarder energienet, meer drinkwatercapaciteit en het inlopen van de achterstand van onderhoud van autowegen en het spoor, waar ook nog zo’n 125.000 extra mensen voor nodig zijn.
‘Dit is geen tijdelijk fenomeen, maar een fundamentele uitdaging voor de komende decennia.’
En waar al die mensen vandaan te halen? ‘Hoewel het arbeidsaanbod in Nederland tot 2033 nog wel iets zal toenemen – vooral dankzij hogere arbeidsparticipatie onder ouderen – is die toename bij lange na niet genoeg om de structurele tekorten op te vangen, zelfs als de conjunctuur afkoelt’, concludeerde ook het CPB al niet voor niets. Want aan de andere kant ontstaan – vooral doordat mensen met pensioen gaan – volgens de meest recente arbeidsmarktprognose van het UWV wel gewoon elk jaar nog eens zo’n 1,5 miljoen vacatures. En dan is eventuele groei dus nog niet eens meegerekend.
3 knoppen
Als we blijven doen wat we deden, krijgen we minder dan we nodig hebben, aldus Baarsma. De arbeidsmarktkrapte is volgens de hoogleraar dan ook geen incident, maar ‘een systeemprobleem. Wie nu niet hervormt, zadelt de volgende generatie op met onoplosbare tekorten.’ De toekomst vraagt volgens haar dan ook niet om kleine aanpassingen, maar om ‘grote keuzes’. Daar hebben we gelukkig ook geen tekort aan, schrijft ze, waarbij ze 3 mogelijke knoppen schetst, waaraan (tegelijk) kan worden gedraaid. Niet helemaal nieuw misschien, maar goed om hier nog eens te herhalen.
Knop 1. Meer arbeidsaanbod
Kunnen we nog meer mensen aan het werk krijgen? In een rapport van Denkwerk staan daarvoor 3 opties. Allereerst kunnen we proberen de arbeidsparticipatie nog verder te verhogen, van 9,8 naar 10,5 miljoen werkenden, door bijvoorbeeld ouderen en mensen met een arbeidsbeperking beter naar werk te begeleiden. ‘Een toename van de participatie van ouderen naar het niveau van koploper Zweden voegt naar schatting 170.000 fte extra toe. En krijgen we de arbeidsparticipatie van mensen met een beperking naar het niveau van landen als Italië, Letland en Denemarken zou dat nog eens ruim 90.000 voltijdsbanen extra kunnen opleveren.’
‘Breng 4,7 miljoen deeltijders van 23 naar 28 uur, en je hebt 600.000 extra fte gerealiseerd.’
Een andere optie is: een langere gemiddelde werkweek. ‘Breng 4,7 miljoen deeltijders van 23 naar 28 uur, en je hebt 600.000 extra fte gerealiseerd, al is ook hier de praktijk weerbarstiger dan deze rekensom doet vermoeden’, schrijft Baarsma. Als laatste mogelijkheid voor een groter arbeidsaanbod noemt ze stijging van de arbeidsmigratie van 130.000 naar zo’n 195.000 mensen per jaar. ‘Het is echter de vraag of er voldoende draagvlak is voor een dergelijke immigratie, mede vanwege de extra druk op voorzieningen’, schrijft ze er wel bij. ‘Ook leidt meer migratie weer tot een extra vraag naar arbeid.’
Knop 2. Betere matching
De tweede knop: een betere aansluiting tussen vraag en aanbod. Het gaat immers niet alleen om te weinig mensen, maar ook om: de verkeerde mensen op de verkeerde plek, aldus Baarsma. ‘We hebben dus te maken met zowel een kwanti- als een kwalitatief tekort.’ Hier ligt volgens haar niet alleen een sleutelrol voor betere recruiters en beter gefundeerde werving- en selectieprocedures, maar ook voor: een levenlang ontwikkelen voor iedereen.
‘Als het lukt een drastische omscholingsoperatie op touw te zetten, wisselen in het beste geval 422.000 mensen van baan.’
‘Om werkenden te stimuleren zich om te scholen naar andere sectoren kunnen leer/werktrajecten, tijdelijke loonsuppletie en individuele leerrekeningen soelaas bieden. Dit kan betaald worden uit een publiek-privaat omscholingsfonds dat wordt gevuld met bijdragen van overheid, werkgevers en sectorale O&O-fondsen. Als het lukt om een drastische omscholingsoperatie op touw te zetten, wisselen in het beste geval 422.000 mensen van baan.’ En dat kan grote krapte in die bewuste sectoren dus grotendeels helpen voorkomen of oplossen, verwacht ze.
Knop 3. Hogere productiviteit
De derde knop? Dat is de arbeidsproductiviteit verhogen, en zo de vraag naar arbeid terugschroeven. ‘Als we met minder mensen méér kunnen doen, verlichten we de druk op de arbeidsmarkt zonder dat de kwaliteit van dienstverlening daalt.’ Denk bijvoorbeeld aan wat A.I. hierin kan doen. Maar, voegt Baarsma ook meteen toe: ‘We kunnen het ook omdraaien: er is niet zozeer een tekort aan arbeid, als wel een overschot aan banen – vooral laagproductieve banen die weinig waarde toevoegen en veel arbeid vragen.’
‘Als we met minder mensen méér doen, verlichten we de krapte zonder dat de kwaliteit van dienstverlening daalt.’
Denk: slachthuizen en distributiecentra. Daar kun je dus met ruimtelijke ordening iets tegen doen, of met een hoger wettelijk minimumloon, of beter toezicht op onderbetaling. Ook kun je via strengere milieunormen bijdragen aan een verschuiving van arbeid naar schonere, innovatievere sectoren met hogere toegevoegde waarde. ‘Dit gaat dan ten koste van vervuilende activiteiten, zoals de olieraffinage’, verwacht Baarsma. Genoeg knoppen dus om de toekomst van de arbeidsmarkt met iets meer vertrouwen tegemoet te zien. Al moet dan natuurlijk nog wel iemand al die knoppen indrukken…